Blog Sandrine: de polyvagaaltheorie

In mijn dagelijkse praktijk zie ik veel mensen die zijn vastgelopen na kanker. Hun klachten zijn divers. Denk bijvoorbeeld aan problemen met energieniveau, mentale klachten, loopbaantwijfels, relationele klachten of vragen over hoe ze hun leven verder willen vormgeven. In deze blogs vertel ik je er graag meer over, deel ik tips en inzichten. Hopelijk kan ik je ermee inspireren! 

Ja! Dat is precíes hoe ik me voel! Waarom heeft niemand mij dit ooit eerder uitgelegd?

Wat ik haar vertelde? Ik legde haar uit hoe ons zenuwstelsel werkt. Op basis van de polyvagaaltheorie.

De wát? De polyvagaaltheorie is een uitleg over het zenuwstelsel op basis van nieuwe en andere inzichten dat degenen die tot nu toe bestonden over ons zenuwstelsel. Hoewel de theorie, die onderzocht en ontwikkeld is door Stephen Porges al meerdere decennia bestaat, hoor je er nu pas hier en daar wat meer over. Maar nog steeds kent het overgrote deel van de mensen deze theorie. 

Waar het nou precies over gaat

De theorie geeft inzicht in hoe ons zenuwstelsel werkt. Tot op heden werd, volgens oudere theorieën, gesproken over dat ons zenuwstelsel uit twee delen bestaat. Het parasympatische stelsel, je voelt je ok, je bent veilig, en het zogenaamde sympathische zenuwstelsel, onze vecht/vlucht modus.

Volgens de polyvagaal theorie, bestaat het parasympatische stelsel uit nóg een onderdeel, de zogenaamde dorsale vagus. Dat zorgt ervoor dat er drie staten zijn waarin we kunnen verkeren, of liever gezegd, waarin ons zenuwstelsel verkeerd: de dorsale staat, de sympathische staat en de ventrale staat.

 In makkelijke taal

Ok even een praktisch voorbeeld om het makkelijker uit te leggen. Neem in gedachten even de periode van alle ellende achter de schermen bij The Voice. Je kunt je vast herinneren dat er slachtoffers waren die vertelden dat ze lang twijfelden of ze naar buiten moesten treden met hun verhaal. Ze voelden zich vaak stom, dom of schuldig, omdat ze voor hun gevoel níets deden toen ze misbruikt werden. Ze vochten niet terug. Het leek alsof hun hele lichaam uitschakelde. En dat zorgde ervoor dat ze zich afvroegen of het niet hun eigen schuld was, omdat ze geen weerstand boden. Ze zijn vaak boos op zichzelf en zitten vol zelfverwijt.

Dorsale vagus

De toestand waar zij in verkeerden met hun zenuwstelsel, is de dorsale staat! Deze staat is qua evolutie het oudste systeem in ons. Denk maar aan een muis die door een kat gevangen is. Wat doet die? Die houdt zich voor dood als hij in de bek van de kat hangt. Zijn hartslag gaat omlaag, zijn spieren verslappen en het lijkt alsof hij dood is. Met als doel dat het voor de kat dan geen leuk spelletje meer is en hij de muis met rust laat.

Onbewuste reactie

Dat is precies de staat waar de slachtoffers van de gebeurtenissen bij The Voice, ook in zaten. Een dergelijke reactie ontstaat vliegensvlug. Ons zenuwstelsel reageert, vele malen sneller dan dat onze hersenen dat doen. Het is dus niet iets waar we over nadenken, het gebeurt onbewust! En het belangrijkste is: we dóen dus wel degelijk iets! Het is een superslimme reactie van ons zenuwstelsel.

Dat zenuwstelsel heeft namelijk maar één doel. Het wil ons veilig en levend houden. Altijd. Dus bij levensbedreigende situaties, wordt het dorsale systeem ingeschakeld. We kunnen niet meer bewegen, onze hartslag daalt, we halen weinig en oppervlakkig adem, we houden ons ‘dood’.

Sympaticus

Het tweede systeem is een staat die we allemaal kennen. De sympathische staat, onze vecht of vlucht modus. Een simpel voorbeeld hiervan is dat we wanneer we als voetganger willen oversteken bij groen licht, maar ineens een auto met ronkende motor en gierende banden horen aankomen, we snel weer terugspringen op de stoep of een sprintje trekken naar de overkant. Onze spieren spannen aan, de ademhaling versnelt, de bloedvaten vernauwen en we komen in actie. Een hele gezonde reactie! Als het kortdurend is. De stress die in je lichaam wordt aangemaakt heeft nut. Want ook hier worden we veilig en levend gehouden doordat we, ook weer onbewust, iets dóen. In dit geval vechten (rennen).

Maar, we kennen allemaal wel een periode waarin we langer stress ervaren hebben. En dát is de stress die niet gezond is. Maar dat is voor een andere keer 😉

Ventrale vagus

De derde staat waarin we kunnen verkeren, is de staat van de ventrale vagus. We voelen ons veilig en op ons gemak. Én in verbinding. Want mensen zijn sociale dieren. We hebben anderen nodig om te overleven. Dat begint namelijk al bij de geboorte. Als baby heb je je verzorgers hard nodig, want we willen eten, en getroost worden. En we leren communiceren door gezichten te ‘lezen’.

Het voert te ver om het hier helemaal uit te leggen, maar we kunnen aan de hand van gezichten van anderen veel aflezen. En ook dat bepaalt vervolgens weer of we ons veilig voelen. En ook geluid heeft veel invloed op of we ons veilig voelen.

En als dat zo is, verkeerd ons zenuwstelsel in de ventrale staat. We voelen ons op ons gemak. Onze spieren zijn ontspannen, onze ademhaling gaat makkelijk en rustig. En op die momenten zijn we ook in staat om met anderen een connectie aan te gaan.

De drie verschillende staten

We denken vaak in uitersten, maar we schakelen eigenlijk gedurende de dag continue van staat. Het is dan alleen een stuk subtieler dan bij stress of gevaar.

Als we opstaan waren we in dorsale staat (want we sliepen). Dan komt er wat actie in ons lichaam om ons klaar te maken voor de dag. Vervolgens zijn we op het werk waar we in actiemodus (sympaticus) komen. Na het eten ervaren we misschien een dip (dorsale staat) maar we peppen ons op (soms met behulp van middelen als cola of koffie) om de middag vol te maken (sympaticus) om vervolgens naar huis te gaan en daar meestal in drukke staat (sympaticus) verder te gaan. We doen boodschappen, koken, verzorgen de kinderen en brengen ze naar bed, om vervolgens op de bank te crashen en er niet meer vanaf te komen, voordat we uiteindelijk weer naar bed gaan (dorsale staat).

Hopelijk ervaar jij gedurende de dag ook een relaxt gevoel en is je zenuwstelsel in ventrale staat, doordat je bijvoorbeeld even een korte break neemt, je telefoon weglegt en een ommetje maakt. Of je gaat na het avondeten naar yoga, of je mediteert thuis voordat je je bed in stapt.

Helaas is het wel zo dat, door onze huidige manier van leven waarin we veel moeten en alles eigenlijk draait om wat we met ons hoofd kunnen, we meestal veelal in die sympathische staat staan. We staan niet zo vaak ‘uit’. Geen wonder dat burn-out zo vaak voorkomt!

Trauma

Terug naar mijn cliënt. Zij herkende dat ze in een dorsale staat zat. Toen ze mijn uitleg hoorde, kon ze eindelijk haar schuldgevoel van zich afgooien. Kreeg ze weer respect voor haar lichaam. Het had haar niet in de steek gelaten, het beschérmde haar juist tijdens een traumatische gebeurtenis.

Waar ze natuurlijk wel behoorlijk last van had. Want door trauma, schiet je soms in een dorsale of sympathische staat waar je maar lastig uit komt. En dat is dan vooral als het trauma lang duurt. Trauma valt hier dan te definiëren als iets wat je overkomt, zonder dat je daarvoor gekozen hebt, waar je gedwongen in gehouden wordt, en wat onverwacht is. Wat je als traumatisch ervaart, is voor iedereen anders. De ene persoon reageert niet op een prikkel en voelt zich prima, terwijl het door een ander als heel onveilig wordt ervaren en dus die persoon wel in een overlevingsmodus schiet (dorsaal of sympathisch).

Je lichaam, of eigenlijk je zenuwstelsel, kan bij langdurig trauma soms moeilijker terugschakelen naar de ventrale, veilige staat. Bovendien zul je, als je in een dorsale staat zit, eerst naar de sympathische staat moeten, wat vaak ook onprettig voelt, voordat je door kunt naar de ventrale, veilige staat. En dat kan knap vervelend zijn omdat je je dus niet direct veel beter (veiliger) voelt.

Ingenieus systeem

Misschien klinkt dit best negatief allemaal. Je lichaam wil je veilig houden en zonder er iets aan te kunnen doen, onbewust, schakelt je zenuwstelsel een overlevingsmodus in. Lekker dan.

Allereerst: wees je lichaam dankbaar dat het gebeurt. Het lijkt misschien onhandig, maar het is een geniale reactie van het lichaam dat reageert op trauma, op een onveilige situatie. Het wil je veilig en in leven houden. En zeker in het geval dat je in de dorsale staat schiet: Je dóet dus wel degelijk iets! Iets essentieels!

Leer je lichaam kennen

Ondanks dat de reactie op stress en trauma onbewust optreedt, je zenuwstelsel neemt actie, kun je het zelf beïnvloeden. Je kunt zorgen dat je uit een dorsale of sympathische staat raakt.

Het allerbelangrijkste hierbij is: leer je lichaam kennen! Leer te herkennen wat er in je lijf gebeurt.

Je lijf, of beter nog: je organen, geven continue signalen richting je hoofd. Dus ook al denken we dat we veel met ons hoofd doen, het is eigenlijk omgekeerd. Ons lichaam, onze organen, geven signalen af richting de hersenen. We voelen bijvoorbeeld dat onze darmen verkrampen, onze hartslag omhooggaat, onze ademhaling moeizaam of heel snel en oppervlakkig is. Maar het kan ook zijn dat je bepaalde emoties bij jezelf waarneemt. Je voelt ongemak.

Het vervelende hiervan is dat we, in deze maatschappij, niet heel erg gericht zijn op ongemak. We zijn er niet goed in. We willen ons fijn, blij en vrolijk voelen. Het overgrote deel van de mensen heeft dan ook een vermijdende stijl. Ongemakkelijke dingen negeren we. Dan gaat het vast wel weer over. We doen gewoon of het er niet is.

Maar die gevoelens en vervelende lichamelijke sensaties, betekenen iets. Ze zijn er niet voor niets! En veel sneller dan wij met ons hoofd kunnen bedenken, geven zij dus al signalen af. “Weet” het lichaam dus al of we in een veilige situatie zitten, of niet.

Het goede nieuws

Wanneer we durven stilstaan bij wat we voelen en dit kunnen waarnemen, kunnen we actie ondernemen. Het goede nieuws hiervan is dat we dus zeker invloed hebben op de staat waar we in verkeren.

Als je signalen van je lijf herkent, kun je gaan herkennen in welke staat je verkeerd. En het mooie is, dat er best veel manieren zijn om jezelf vervolgens weer richting die ventrale, veilige staat te krijgen. Maar het begint dus met herkennen.

En dat vergt wel wat oefening. Want dat gaat natuurlijk niet gelijk van de ene op de andere dag. Het makkelijkste is om een dagboekje voor jezelf te gaan bijhouden. Waarin je bijvoorbeeld ’s avonds noteert, hoe je je gedurende de dag hebt gevoeld. Wat je die dag gedaan hebt, en hoe je je voelde bij welke activiteit. Misschien ga je wel patronen zien. Dat je op het werk eigenlijk altijd ‘aan’ staat (sympaticus). En dat, zodra je thuiskomt, je tot niets meer komt en alleen maar op de bank kunt zitten (dorsale staat). Of je gaat zien dat je je bij de ene vriendin altijd heel onrustig (sympatisch) voelt.

Herkennen, en dan?

Herkennen is natuurlijk pas het begin. Want uiteindelijk is je doel dat je je staat kunt veranderen naar de ventrale staat waarin je je veilig voelt.

Er zijn veel oefeningen die je kunt doen om hiermee te gaan spelen. Te kijken wat er voor jou werkt. Want ook dit is weer voor iedereen heel persoonlijk. Stuur me gerust een berichtje als je hier meer over wilt weten. Of kijk of er in jouw omgeving iemand (een therapeut) te vinden is die met de polyvagaal theorie werkt. Want dat zijn er inmiddels steeds meer. En ook hier is het belangrijkste: doe wat goed voelt voor je. Want jij alleen voelt wat je voelt. Dat kan niemand anders voor je bepalen!

En mijn cliënt? Toen ze eenmaal begreep wat haar lichaam voor haar gedaan had, zag ik letterlijk haar schouders naar beneden vallen, haar adem vertragen en haar gezicht ontspannen. Een voorzichtige eerste glimlach verscheen. De weg terug omhoog kon beginnen!